روان شناسی اینترنت

شاید هیچ اختراعی و آفرینش دیگری هم چون اینترنت، پرشتاب، از همان آغاز زاده شدن، چنین دگرگونی سترگی را پدید نیاورده باشد.کتمان و پنهان داشتن اینترنت و نفی و انکار آن، در دنیای داده ها و جهان ارتباطات امروز به شوخی و مزاح بیشتر می ماند تا چه رسد به آن که در مورد آن بتوان به فلسفه و در واقع، سفسطه پردازی پرداخت. باید پذیرفت که هر آفرینشی که با توده ی جمعیت عمومی آدمیان وابسته و همبسته باشد، اثرات روان شناختی و جامعه شناختی گوناگونی اعمال می کند. این نکته ی انکارناپذیر، در مورد رسانه های گروهی، صدچندان است.

رادیو و تلویزیون و حتی مطبوعات، در همه جوامع حتی دموکراتیک (مردم سالار)ترین آن ها ـ بسته و ایدیولوژیک است و گفتمانی یک سویه و اقتدار مآبانه را با مخاطبان می گشاید. اما اینترنت حیطه های نوینی پدید آورده است که بر پایه مرزهای جغرافیایی بنیان گذارده نشده اند و بدین سان اجتماعاتی از دلبستگی ها و خواسته ها آفریده می شود که چارچوب های مرسوم را پشت سر می گذارد. در اینترنت نوعی فردیت است که حکومت می کند. کاربران اینترنت فضای غیر متمرکزی است که مافی هویتی همگون و یکپارچه است. با اینترنت، ابزار وجود و اعلام حضور می نمایند و هویت هایی را آشکار می سازند که حتی از وجودشان هم آگاه نبوده ایم.

اینترنت هم اکنون پس از مطبوعات و رادیو و تلویزیون ، جایگاه هفتم را در رده بندی عوامل دگرگونی فرهنگی و روانی اجتماعی داراست. با این حال اینترنت، تعطیل بردار و پایان ناپذیر نیست و هر کشور و جامعه ای هم که به چنین گمان باطلی بیندیشد، شکاف و جدایی دیجیتالی خویش را با کشورهای توسعه یافته، گسترده تر و ژرف تر می نماید. چنانچه در انگلستان بیش از پنچاه درصد خانه ها به اینترنت پیوسته اند و در بنگلادش حدود یک دهم درصد. شمار کاربران اینترنت در جهان، 600 میلیون نفر و در ایران، حدود دو میلیون نفر است. گفته شده که در 5 سال آینده، شمار کاربران اینترنت در ایران، دست کم ده برابر می شود و در آغاز سال 1386، به رقمی بیش از بیست میلیون نفر می رسد. البته طبق برنامه ی توسعه مدیریت امور داده های شرکت مخابرات، رقم 14 میلیون نفر در سال 2004 میلادی و شمار 35 میلیون نفر در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) اعلام شده است.

اینترنت همان گونه که پایان پذیر نیست، مهارپذیر هم نیست. به زودی همه ی کامپیوترهای همراه (La ptop) بدون نیاز به آنتن های بشقابی به طور مستقیم و بی سیم به ماهواره های مخابراتی مرتبط می شوند و Isp و Filtering و Search engine های امنیتی را پشت سر می گذارند. آنچه بیش از موتورهای کاوش گر امنیتی و صافی (فیلتر) گذاری و مهار I s p ها در پالایش و والایش کاربری اینترنت به کار می آید، آموزش کار با اینترنت از سال های پایانی دبستان و سال های آغازین دوره ی راهنمایی و ادامه ی آن در دبیرستان ها و دانشگاه هاست. هویداست که هرچه کاربران اینترنت با زبان انگلیسی و دانش روز بیگانه تر باشند، میزان سرکشی آنان به سایت های غیر اخلاقی و شرم ستیز و هنجارگریز بیشتر خواهد بود. چرا که به جای پرداختن به استفاده های اطلاعاتی و علمی از این فضا به ناچار به جست و جوهای دیگری خواهند پرداخت.

گسترش اینترنت با چنان شتاب انفجارآمیزی انجام گرفت که فرصت نیافتیم گامی به پس برداریم و به این ابزار ارتباطاتی _ که آثار توانمندی بر رفتار ما بر جای می گذارد ژرف تر بنگریم. در عین حال، اینترنت، محیطی است که در آن کاربران می توانند اثرگذار و اثرپذیر باشند _ مشروط به این که آگاهی و پندار اندکی از چگونگی و علت دگرگونی هایی که اینترنت، ممکن است در برداشت ها و رفتار آنها پدید آورد، در ذهن داشته باشند.

از محیط شبکه ی جهانی وب به عنوان گونه ای کتابخانه، قفسه ی مجلات، و نیز به عنوان یک خود ناشر استفاده می شود. اگرچه یک سیستم فهرست بندی مورد رضایت نیست و کاربران به شدت از مسایل مربوط به رهیابی شکایت دارند، اما بیشتر آن ها می گویند دست کم در نیمی از موارد، می توانند به آن چه در جستجویش هستند، دست یابند.

از دیگر ویژگی های اینترنت، این است که وب به همه افراد، خدمات مطبوعاتی و انتشاراتی با نرخ بسیار ارزان ارایه می نماید، واقعیتی که تأثیر روانی بالقوه ای دارد. همچنین پُست الکترونیک به صورت یکی از محیط های اینترنتی بسیار مهم برای کاربران شبکه درآمده است. و هم اینک کاربران پست الکترونیک، آن را در کنار وب، به عنوان یکی از فن آوری های ضروری تلقی می نمایند.

فضای شاخص دیگر بر روی اینترنت، همایش گفتگوهای نا هم زمان است. این همایش ها، کنفرانس های در حال جریان است که در آن ها شرکت کنندگان، موضوعات (زنجیره هایی) را آغاز می کنند و برای هم پاسخ هایی می فرستند و گفته های افراد دیگر را مطالعه می نمایند. این جلسات از آن جهت ناهم زمانند که شما می توانید داده هایی پیرامون مباحث را کسب کرده، دیدگاه خود را در هرگاه از روز یا شب ارایه نمایید. بنابراین آهنگ کنفرانس ها ممکن است بسیار کُند باشد. تبادل نظر در مورد موضوعی واحد ممکن است روزها یا هفته ها ادامه یابد.

معدودی از گونه های گوناگون همایش های بحث و گفتگو وجود دارد که به طور جزیی، جنبه های روان شناختی متفاوت دارد. یکی از آنها فهرست پستی است که گونه ی ویژه ای از نشانی ضست الکترونیک و دارای مشخصه ی خودکار است. این فهرست، همه ی پیام های دریافتی را دوباره به سوی فردی که در جلسه ی بحث و گفتگو شرکت داشته، پست می کند. برای نمونه، ممکن است شما در صورت دلبستگی به سبک شناسی، بخواهید مشترک یکی تز صدها فهرست پستی GENTIPSـL، که به این موضوع می پردازد، باشید. در چنین فهرستی مشترکات پیرامون چگونگی کاوش در مورد نیاکان خود، رهنمودهایی بیان می نمایند. هنگامی که مشترک فهرست پستی شوید، امکان ورود به درون صندوق پست الکترونیک شما هم فراهم می شود و مشترکان دیگر به همه ی پیام های فرستاده شده ی شما دسترسی خواهند داشت.

اینترنت با روش هایی شگفت آور بر شیوه ی عملکرد افراد اثر می گذارد. چون افراد در برقراری نخستین ارتباط، بیشتر به پست الکترونیک، سایت های وب، همایش های بحث و گفت وگو و کمتر به تلفن، نامه و دیدارهای رو در رو متکی هستند، در برداشت های اولیه، نقاب شخصیتی درون شبکه ای نقش عمده تری را بیش از پیش ایفا می نماید. چنین به نظر می رسد که درون شبکه (روی خط)، کمتر علاقه وجود دارد که ریزه کارهای آداب معاشرت و نزاکت رایج در بر همکنش های اجتماعی به جا آورده شود.

در اینترنت، جنسیت نسبت به سن، آسان تر آشکار می شود. شرکت کنندگان در گروه بحث تخصصی، خیلی کم از سن می پرسند، ولی در ایستار (موقعیت)های مناسب اجتماعی در صورت مشخص نبودن سن و جنسیت بی امان تر به شخص فشار وارد می شود که آن ها را فاش سازد.

شرکت کننده ای که در اتاق های گپ زنی و به گونه ی فردی بیگانه به گروهی می پیوندد، ممکن است از همان آغاز گفت و گو انتظار دو پرسش را داشته باشد: چند سال دارید؟ و زن هستید یا مرد؟ این پرسش های مستقیم، به طور معمول به همین شکل ناخوشایند پرسیده می شود. هر از چند گاهی، این کاوش یا بازجویی ممکن است کمی زیرکانه تر صورت گیرد. امکان دارد که هم صحبت بپرسد آیا درس می خوانید؟ و اگر چنین است در دانشکده یا دبیرستان؟ هدف این کاوش ها کسب دو خیر اجتماعی ضروری است: سن و جنسیت شما. در محله های اجتماعی اینترنت، به کار بردن فشار برای فاش ساختن سن و جنسیت فراوان است. کاربران با همان روشنی گستاخانه ای که در مورد سن، جنسیت یا خاستگاه افراد پرس وجو می کنند، در مورد نژادشان به کندو کاو نمی پردازند.

ویژگی های دنیای درون شبکه ای تا اندازه ای به علت بی نام و نشانی و نبودن نشانه های دیداری و شنیداری، مجموعه ی گسترده ای از نقش آفرینی ها، فریب ها، گفته ها یا نوشته های نیمه درست و گزافه گویی ها را امکان پذیر می سازد و در همین حال ما را نسبت به عواقب شان هوشیار می سازد.

پژوهش پیرامون نامه های الکترونیک مبادله شده بین دانشجویان دوره ی لیسانس در دانشگاه دولتی نیویورک در پلاستبرگ، نشان داد که دانشجویان از این رسانه برای کاربردهای بی شماری استفاده می نمایند، ولی باز هم گذشته از هدف، سبک آن ها با گونه ای الگو سازگاری داشت. حتی دانشجویانی که هرگز از پست الکترونیک استفاده نکرده بودند، هنجارها را پرشتاب از همدیگر آموختند و پست الکترونیک را به الگویی شبه گفت و شنود تبدیل نمودند. با نگاه کردن به چندین نمونه می توان برخی از چارچوب ها و هنجارها کلی را آموخت. املاهای غلط، اشتباه های نقطه گذاری، انحراف ها و جملات نا دستوری، به طور کامل مورد پذیرش بوده و حتی خواهان بیشتری دارند. شوخی های خارج از نزاکت، عشوه گری ها، جناس (بازی با واپگان) و کنایه همگی معمولند.

بسیاری از بررسی های ارتباطات با واسطه ی کامپیوتر نشان داده است که بر خلاف زندگی واقعی، که در آن ها غالب، موقعیت افراد مشخص می سازد که چه کسی باید در بحث سهم و نفوذ بیشتری داشته باشد، گرایش گردهم آیی های بال واسطه ی کامپیوتر بر آن است که به افراد دارای موقعیت های پایین تر نیز فرصت مساوی برای مشارکت در بحث بدهد. ساراکیسلر و همکارانش این پدیده را در پاره ای از نخستین پژوهش هایی که در مورد بر همکنش های گروهی با واسطه ی کامپیوتر انجام گرفته بود، مشاهده کردند. از گروه های سه نفره خواسته شده بود تا با کار در حالت گپ زنی همزمان با استفاده از کامپیوتر، وضعیت پست الکترونیک ناهمزمان یا در موقعیت های رو در رو، در مورد مسایل گوناگونی به هم اندیشی دست یابند. آنان دریافتند که در همه ی گروه ها، یکی از افراد گرایش به چیرگی بر گروه داشت ولی این موضوع در گروه های با میانجی گری کامپیوتر، بسیار کمتر مشخص می شود. این پدیدهٔ ی همترازسازی، به ویژه از آن جهت جالب است که پژوهش نشان داده است که تماس های مسیان گروهی، کمک شایسته ای بنماید. بنابراین کاربران در یک تصور دلنشین که موعظه و توصیه ای در کار نیست به خیال آزادی مطلق، احساس شخصیت می کنند. ممکن است افراد در اینترنت ندانند که شما به لحاظ شخصیتی چه ویژگی هایی دارید، ولی از این موضوع آگاهند که آیا شما خبره یا تازه کارید. بنابراین یکی از ویژگی هایی که در اینترنت برای تعریف و تمایز گروه های همبسته ی نخبگان به کار می رود، کاردانی و خبرگی یا به اصطلاح، تخصص گرایی است که از جمله ایسم هایی است که احتمالاً در اینترنت بیش از زندگی روزمره رایج است. برای نمونه در پاره ای از گردهمایی ها، آگاهی خودی ها از سوابق و هنجارها ممکن است خط فاصله ای بین پاره ای از گروه های همبسته(درون گروه ها) و برون گروه ها پدید آورد ولی در همین حال این فاصله چندان ارتباطی با نژاد، سن، جنسیت یا قومیت افراد نداشته باشد. در این گونه بحث ها، خرده متنی زیربنایی وجود دارد که از چشم گروه تازه وارد، پوشیده می ماند.

اینترنت از گروه ناهمگونی از افراد، پشتیبانی به عمل می آورد، گروهی که روز به روز ناهگن تر می شود. نامتحمل است که افراد این گروه، همانند هر انسان نرمال دیگری که در محیطی قرار گرفته باشد، یک دل و یک زبان و در همه ی موراد با همدیگر هم اندیش باشند. الگوهای ارتباط الکترونیک در اینترنت، به گونه ای است باز هم احتمال پیدایش هم اندیشی را کمتر می سازد. بسیار دشوار است که بتوان در شبکه، شمار زیادی ار افراد را بر آن داشت که در مورد بخش عمده ی هر موضوع، به هم اندیشی(توافق) برسند. زیرا الگوهای پیچیده ی ارتباط، رویدادهایی که دور از همسایگان شماست، را در هاله ای از ابهام فرو می برد.