حقوق خانواده

 امروز خانواده یکى از محورى‏ترین نهادهاى اجتماع بشرى است که تاکنون جانشینى براى آن یافت نشده است. نقش کلیدى خانواده در برآوردن نیازهاى عاطفى، فرهنگى، اقتصادى و غیر آن، این نهاد را به عنوان یک نهاد طبیعى بى‏بدیل که از آغاز خلقت همراه بشر بوده، تبدیل نموده است..
از سوى دیگر آسیب‏ها و آفت‏هایى که موجب سست شدن بنیاد خانواده شده، توجه محققان را به مطالعه کارکردها و ابعاد گوناگون این نهاد جلب نموده است. اگر قرن حاضر را قرن فروپاشى خانواده در غرب بنامیم گزافه نگفته‏ایم، این سیل بنیان کن به مرزهاى کشورهاى غربى محدود نمانده و از طریق وسایل ارتباطى، مهاجرت و ... کشورهاى اسلامى و جهان سوم را نیز درنوردیده است. آمار رو به افزایش طلاق در کشورهاى اسلامى مایه نگرانى بسیارى از متفکران و دینداران گردیده است.  
تأسف‏انگیزتر اینکه در فرایند صنعتى شدن کشورهاى جهان سوم و ورود ماشین و صنعت از کشورهاى غربى «جنبش‏هاى آزادى زنان» از نوع غربى آن هم وارد این کشورها شده است. ماهیت این جنبش‏ها با فرهنگ و تمدن اسلامى ناهمگون است، چه در این ایده‏ها خدا جایگاهى ندارد. در جامعه و فرهنگى که خدا حضور نداشته باشد، ایثار و فداکارى و مهر و عاطفه و سایر دستورهاى اخلاقى و دینى بى‏معناست.
دستورهاى اخلاقى چون گذشت و مهرورزى اساس و بنیاد خانواده را تشکیل مى‏دهد. سست شدن بنیاد خانواده نیز دورنماى آینده بشر و ارزش‏هاى انسانى را تار و مبهم مى‏سازد. بر اساس این واقعیت است که گفته‏اند: «سست شدن بنیان خانواده در قرن حاضر تهدیدى براى آینده بشریت و ارزش‏هاى انسانى است.»(1)
این در حالى است که متفکران مسلمان با تکیه بر تعالیم انسان‏ساز اسلام تنها راه گریز از آثار سوء و خانمان‏برانداز فرهنگ غرب را پناه بردن به معنویت و اخلاق مى‏دانند.
آمیختن حقوق و اخلاق از امتیازات نظام حقوقى اسلام است که در بحث حقوق خانواده جا گرفته است. آمیختگى فقه خانواده و اخلاق خانواده در اسلام از روى حکمت و تدبیر صورت گرفته است. طبیعت خانواده اقتضاى چنین ترکیبى را دارد. بلکه مى‏توان گفت: نقش اخلاق در خانواده که کانون مهر، ایثار و گذشت است بیش از حقوق مى‏باشد.(2)
با این وصف توجه به حقوق خانواده و ارتقاى جایگاه زن در خانواده از موضوعات مهم مورد توجه محققان، حقوقدانان و فقیهان در کشورهاى اسلامى بوده است تا شاید بتوان از این طریق جلوى سیل مخرب فرهنگ غربى که موجودیت خانواده را در کشورهاى اسلامى تهدید مى‏کند، سد نمود.
از میان روش‏هاى گوناگون انجام اصلاحات در حوزه حقوق خانواده بى‏شک اصلاح معطوف به کتاب و سنت و به اصطلاح «درون دینى» مطمئن‏ترین و بى‏نقص‏ترین روش‏هاى اصلاح است که ضرورت آن غیر قابل انکار مى‏باشد.
این تحقیق در پى آن است که حقوق خانواده و تحوّلات آن را مطالعه کند و این حقیقت را باز نماید که اوّلاً: تحول و تطبیق جریانات و نهادهاى اجتماعى با زمان یک ضرورت انکارناپذیر است.
ثانیاً: این وظیفه اندیشوران و محققان مسلمان است که بهترین و سالم‏ترین نوع اصلاح و تحول را در نهادهاى اجتماعى از جمله نهاد خانواده به کار بندند. به تعبیر دیگر در کشاکش میان سنت و تجدد، ناگزیر از اصلاح و ایجاد سازوارى میان آن دو هستیم. این اصلاح در سایه سنت نبوى باید صورت گیرد، چرا که در سنت نبوى نه تنها اصلاحات تاریخى در حوزه حقوق خانواده و زن انجام شد که بنیادها و روش‏هاى صحیح اصلاح نیز نمایانده گردیده است.
خانواده از دیدگاه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)
وحى و سنت نبوى اساساً جدایى‏ناپذیرند؛ آنچه در کتاب خدا بر پیغمبر نازل شده است با تبلیغ در جامعه گسترش مى‏یابد و هر چه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) براى مردم مى‏گوید، به حکم «ما ینطق عن‏الهوى ان هو الا وحى یوحى» مورد تأیید و حمایت خداوند جهانیان است.
پس ناگزیریم هر گاه سخن از دیدگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) به میان آید به قرآن کریم مراجعه کنیم.
سفارش به ازدواج:
در این که نکاح نهادى است مورد توصیه و سفارش اسلام هیچ تردیدى وجود ندارد.
فقیهان بر استحباب نکاح در اسلام سه دلیل اقامه کرده‏اند: اجماع، کتاب و سنت.(3)
بر اساس سنت قطعیه تمام مذاهب اسلامى، ازدواج نهاد مقدسى است که سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) بر آن تأکید بسیار دارد. روایات زیادى از پیامبر در مجامع و منابع روایى شیعه و اهل سنت وارد شده است(4) که به تعدادى از آنها اشاره مى‏کنیم. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:
«ما بنى فى الاسلام احب الى اللَّه عزّ و جل من التزویج؛(5)
هیچ نهادى محبوب‏تر از ازدواج نزد خداوند بزرگ نیست.»
نیز فرموده‏اند:
که هر کس ازدواج کند نصف دینش را حفظ نموده،(6)
ازدواج کنید که در روز قیامت به شما مباهات مى‏کنم(7)
و تأهل گزینید که روزى‏رسان‏تر است.(8)
از حضرت على(علیه السلام) روایت شده است:
ازدواج کنید که سنت رسول خداست
و نیز فرمودند:
هر کس خواهد از سنت من پیروى کند ازدواج کند و فرزند بخواهد.(9)
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤالى که از رفتار شخصى پرسیده بودند که عبادت مى‏کند و غذا و زن و بوى خوش را کنار گذاشته مرقوم فرمودند:
زن داشتن سنت رسول خدا بود و همواره گوشت و عسل میل مى‏فرمود.(10)
همچنین فرمودند:
هر کس دوست دارد که خدا را پاک و پاکیزه ملاقات کند، باید همسر اختیار کند.(11)
دو رکعت نماز متأهل برابر با هفتاد رکعت نماز فرد بى‏همسر است.(12)
فواید و آثار نکاح:
امام محمد غزالى، فیض کاشانى و ملااحمد نراقى ضمن اشاره به روایات و سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فواید بسیارى براى نکاح برمى‏شمارند که به طور خلاصه به آنها اشاره مى‏کنیم.(13)
1. پیدایش فرزند و بقاى نسل منظور اصلى از تشریح نکاح است.
حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: به زیادى امتم مباهات مى‏کنم و دعاى فرزند صالح تبرک دارد و به واسطه کودکى که بمیرد، طلب شفاعت مى‏شود.
2. محفوظ ماندن از شیطان و دفع طوفان شهوت و چشم پوشیدن از حرام.
3. راحتى نفس و انس آن به همنشینى با همسر و فرزند که موجب آسودگى خاطر و تقویت آن بر بندگى خداوند است.
4. فراغت دل از امور منزل و خانه‏دارى.
5. جهاد با نفس و ریاضت آن در قیام به حقوق اهل و عیال و صبر بر اخلاق آنها و احتمال اذیت آن و کوشش در اصلاح و ارشاد آنها.
آنچه در کلام بزرگان در باره اهداف ازدواج بیان شد، نشانگر آن است که اسلام براى ازدواج جنبه عبادى قائل شده، طبیعى است که اهداف معنوى ازدواج بر اهداف مادى آن برترى دارد.
جالب این است که از میان اهداف فوق، قرآن کریم ابتدا به آرامش دهندگى ازدواج تصریح مى‏فرماید:
«هو الذى خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها لیسکُن الیها ...؛(14)
اوست که همه شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن، زنش را نیز بیافرید تا به او آرامش یابد ...»
پس از آن مى‏فرماید:
«فلما تغشیها حملت حملاً خفیفاً فمَرّتْ به فلما اثقلت دعو اللَّه ربهما لئن آتیتنا صالحاً لنکونن من الشاکرین؛
چون با او در آمیخت، به بارى سبک بارور شد و مدتى با آن سر کرد و چون بار سنگین گردید، آن دو، پروردگار خویش را بخواندند که اگر ما را فرزندى صالح دهى از سپاسگزاران خواهیم بود.»
به این ترتیب مى‏توان گفت ازدواج پیوند عاطفى و حقوقى است که به موجب آن کامجویى جنسى میان زن و مرد مشروع مى‏گردد. بنابراین دستیابى به آرامش و آسودگى، اولین فایده و ثمره ازدواج است.
چنان که از روایت منقول از پیامبر فهمیده مى‏شود:
«حبّبت الى مِن دنیاکم النساء و الطیب و جعلت قرة عینى فى الصلاة؛(15)
از دنیاى شما نزد من، اینها دوست‏داشتنى است: بوى خوش و زن، و نور چشمم در نماز است.»
ویژگى مشترک این سه چیز جداى از اثر معنوى، آرامش‏بخشى آنها است.
سخن و سیره رسول معظم(صلی الله علیه و آله وسلم) علاوه بر توصیه به تشکیل نهاد خانواده، بر استحکام آن نیز تأکید دارد. سفارش‏هاى حضرت بر رعایت نکاتى در باره گزینش همسر و بیان ملاک‏هاى آن همه حکایت از این مهم دارد. انتخاب شایسته همسر و از روى حساب، پیش از ازدواج قطعاً از مشکلات و اختلافات خانوادگى پس از ازدواج مى‏کاهد.
همچنین سفارش شده است که با فرد همشأن خود در دین و ایمان ازدواج نمایید.(16)