روى حرف خود بایستید

براى دفاع از حق خویش، پیش از هر چیز، باید حقوق خود را بشناسید و آن گاه چگونگى اِعمالش را یاد بگیرید. در هر منازعه، انسان علاوه بر روش جنگ یا گریز، مى‏تواند از شیوه نیرومند گفت‏وگو استفاده کند. همه چیز به این بستگى دارد که بتواند قاطعانه صحبت کند؛ صرف آشنایى با حقوق ویژه کافى نیست و براى این منظور، آشنایى با پاره‏اى از مهارت‏هاى کلامى لازم است با برخى از این مهارت‏ها، بیشتر آشنا مى‏شویم:

1. پافشارى در بیان خواسته‏

این روش معمولاً اولین روشى است که آموزش داده مى‏شود. افراد معمولاً پس از بیان درخواست خود و شنیدن «نه»، سکوت مى‏کنند و تسلیم مى‏شوند. باید توجه داشته باشید که طرف مقابل شما، مثل بقیه، بیش از چند «نه» در ذخیره ندارد و شما به کمى مقاومت احتیاج دارید. یکى از مهم‏ترین جنبه‏هاى قاطعیت در گفت‏وگو، استقامت و روى حرف خود ایستادن است. شما باید یاد بگیرید که بدون عصبانیت و بى آن که کنترل خود را از دست بدهید، روى حرف خود بمانید و استقامت به خرج دهید. بیشتر اوقات براى آن که در برخوردها و درگیرى‏ها پیروز شوید، باید استقامت به خرج دهید و روى حرفتان بمانید.
شخص بى‏قاطعیت، در برابر کمترین مقاومت طرف مقابل و در برابر اولین چرا و با شنیدن نخستین استدلالى که شخص مقابل در حمایت از نظرش مى‏کند، تسلیم مى‏شود و میدان را خالى مى‏کند. شخص بى‏قاطعیت، براى تجهیز شدن به سلاح پایدارى، نباید در جواب «چراها»، به عذر و بهانه متوسل شود؛ مهم این است که چیزى را مى‏خواهد و باید سرزنش‏هاى دیگران را فراموش کند.
به طور خلاصه، براى پیدا کردن قاطعیت کلامى، یک راه این است که بى‏توجه به گوشزدهاى دیگران، موضوعى را تکرار کنیم. در این روش، بى آن که تحت تأثیر گفته سایرین قرار بگیرید، خونسرد و محترمانه روى حرف خود بایستید و نظر خود را به طرف مقابل بقبولانید. هدف، تکرار یک جمله و عبارت نیست؛ منظور این است که در هر عبارتى که انتخاب مى‏کنید، درس مقاومت و پایدارى یاد بگیرید.

2. پافشارى در «نه» گفتن‏

پافشارى در «نه» گفتن، شکلى از پافشارى در بیان خواسته است. در این روش، فرد در برابر سماجت دیگران، براى قبولاندن یک نظر - براى مثال به فروش رساندن یک کالا یا دست‏یابى به یک وسیله - روى گفتن «نه»، پافشارى مى‏کند.
البته مى‏توان از کلمات دیگرى استفاده کرد یا شکل رد و انکار را به گونه‏هاى مختلف بیان داشت؛ ولى جوهر پیام، باید عدم قبول را در برداشته باشد. براى این کار، از عباراتى نظیر علاقه‏اى به این کار ندارم، نه نمى‏توانم و...، استفاده کنید.
فرد بدون توجه به سؤال و گفته‏هاى دیگران، حرف خودش را مى‏زند. ما عادت کرده‏ایم که به پرسش دیگران پاسخ دهیم؛ زیرا خیال مى‏کنیم که وقتى کسى با ما صحبت مى‏کند، باید حتماً جوابى داشته باشیم و باید نسبت به هر آن چه مى‏گوید، واکنشى نشان دهیم. براى رهایى از شر سلطه‏جویى، به تمرین در «نه» گفتن نیاز است.

3. توافق‏

خیلى‏ها مى‏پرسند که اگر طرف مقابل در برابر قاطعیت‏ها تسلیم نشد، آن گاه چه کنیم؟ جواب این است که عزت نفس، نسبت به هر چیز دیگر مقدم است. در نتیجه، اگر عزت نفس خود را در جریان اِعمال حق خود محترم شمردید و رعایتش کردید، حتى اگر بى‏درنگ به خواسته خود نرسید، احساس خوبى خواهید داشت. در این گونه مواقع، شما مى‏توانید به مصالحه عملى و مؤثرى برسید؛ براى مثال، مى‏توانید با رعایت نظر طرف مقابل، فرصتى براى تعمیر یا تعویض کالایتان تعیین کنید؛ البته اگر این مصالحه به قیمت زیر پاگذاشتن عزت نفس باشد، توصیه نمى‏شود. در واقع، باید ببینیم در کجا باید دست به مصالحه بزنیم و از قاطعیت کلامى بپرهیزیم.
مواردى پیش مى‏آید که به خرج دادن قاطعیت، عاقلانه نیست؛ یکى از آنها هنگامى است که بروز حوادث، دور از کنترل شماست. در این مواقع، قاطعیت به خرج دادن، احمقانه و چه بسا خطرناک است. در درگیرى‏هاى حقوقى و یا در مواردى که احتمال آسیب‏هاى جسمى وجود دارد، باید حتى‏المقدور از موضع خود عدول یا سکوت کنید و حرفى نزنید؛ بلکه باید به گونه‏اى عمل کنید که با حفظ مصالحه، به عزت نفس شما آسیب وارد نشود.

4. توسعه روابط اجتماعى‏

براى ایجاد روابط اجتماعى، توجه و گوش فرا دادن به افکار و احساسات دیگران، اهمیت اساسى دارد. مردم معمولاً به طور غیرمستقیم اطلاعات خویش را ارائه مى‏دهند که مى‏توان از آنها به عنوان سرنخ براى ایجاد ارتباط مناسب استفاده کرد. مهارت لازم دیگر، ارتباط مؤثر و شناساندن خود است. وقتى از تمایلات و خواسته‏هاى خود صحبت مى‏کنید و دیدگاه‏ها و واکنش‏هاى خود را عیان مى‏سازید، ارتباط بهترى ایجاد مى‏شود. اگر تنها به گفته‏هاى طرف مقابل توجه کنید و از خود مایه‏اى نگذارید، چه بسا هم‏صحبت شما نیز به تدریج سکوت کند. باید نظرتان را با صراحت مطرح کنید و از احساساتتان با دیگران صحبت کنید. این بیان، هم شامل احساسات مثبت و هم منفى مى‏شود. اگر مایل نیستید وسیله‏اى را در اختیار دوست خود بگذارید، صراحتاً آن را بیان کنید و از احساس خود نیز بگویید؛ مثلاً بگویید: «از در اختیار گذاردن اتومبیل معذورم؛ زیرا احساس نگرانى شدیدى پیدا مى‏کنم». اگر دوست در مقام نصیحت و پاسخ‏گویى، بى‏مورد بودن طرز فکر و احساستان را پیش کشید، مى‏توانید خیلى ساده بگویید: «بله، شاید حق با شما باشد؛ اما به هر صورت، چیزى است که وجود دارد و احساسى است که فعلاً دارم». وقتى با دوست خود صحبت مى‏کنید، تا مى‏توانید در چشمان او نگاه کنید؛ زیرا نگاه نکردن، به چشم مخاطب از مهم‏ترین نشانه‏هاى تشویش و اضطراب است.

5. خود را به خنگى زدن‏

این روش به خصوص در برخورد با انتقاد، خیلى مؤثر است. در روبه‏رو شدن قاطع با انتقاد سلطه‏جویانه، لازم نیست منکر انتقاد شوید یا موضع تدافعى بگیرید و انتقاد را با انتقاد جواب دهید. در این صورت، لازم است کارهاى زیر را انجام دهید:
الف) حقیقت انتقاد دیگران را بپذیرید؛ براى مثال، دخترى که مادر سخت‏گیرش یک لحظه از دخالت در کار او دست بر نمى‏دارد، مى‏تواند خودش را به خنگى بزند و خیلى راحت با آن برخورد کند:
مادر: «باز که تا دیروقت بیرون بودى»؟
دختر: «درست است؛ دیشب باز هم تا دیروقت بیرون بودم».
ب) درستى احتمالى گفته‏هاى انتقادآمیز دیگران را بپذیریم (پذیرش اشتباه). در مورد مثال بالا، اگر مادر، دختر را صریحاً به اشتباه‏کارى متهم کند، دختر باز هم مى‏تواند از روش فوق استفاده کند و از معرکه نجات یابد. به مثال زیر دقت کنید:
مادر: «اگر بخواهى شب‏ها دیر به منزل بیایى، ممکن است دوباره مریض شوى».
دختر: «مادر! شاید حق با شما باشد» یا «احتمالاً درست مى‏گویید» یا «قبول دارم؛ اگر تا دیروقت بیرون نمى‏ماندم، احتمالاً بیشتر مى‏خوابیدم».
ج) مى‏توانیم واقعیات موجود در گفته‏هاى منطقى را که مردم از آن براى سلطه‏جویى بر ما استفاده مى‏کنند، قبول کنیم (توافق با اصول).
به طور کلى، در این روش، فرد در برابر انتقاد سلطه‏جویانه، با پذیرفتن واقعیت، پذیرفتن اصول یا پذیرفتن اشتباه روبه‏رو مى‏شود. براى این منظور، مى‏توان از فردى خواست تا درصدد انتقاد از پوشش، نحوه غذا خوردن، خصوصیات اخلاقى و... ما برآید و ما با همین روش با او برخورد کنیم. در واقع، در این گونه تمرینات، شما یاد مى‏گیرید که دقیقاً روى حرف انتقاد کننده فکر کنید و یاد مى‏گیرید که شنونده خوبى باشید و به جاى پیشداورى نسبت به کلمات انتقاد کننده، به آنها آن طور که هست توجه کنید.

6. تأیید منفى‏

براى نشان دادن قاطعیت بیشتر در زندگى با دیگران، باید بتوانیم با انتقاد دیگران روبه‏رو شویم. گاهى ممکن است اشتباهاتى از ما سر بزند. براى برخورد درست با اشتباهاتى که مى‏کنید، باید به روشى تجهیز شوید و بدانید که اشتباه، تقصیر نیست. اگر در مواجهه با اشتباه، به شیوه قاطعیت مجهز نباشید، تحت تأثیر احساس تقصیر و اضطراب از ناحیه دیگران، زیر سلطه مى‏روید و یا حالت تدافعى مى‏گیرد و منکر اشتباه خود مى‏شوید و به اصطلاح، براى عقب نماندن، شما هم از انتقاد کننده، انتقاد مى‏کنید و در هر حال، حال و روزتان از آن چه هست، بدتر مى‏شود.
واکنش درست در برابر اشتباه چیست؟ خیلى ساده است؛ اشتباه، جز اشتباه، چیز دیگرى نیست و باید آن را به همین شکل بپذیرید. نام این روش، «تأیید منفى» است و براى مواجهه حساب شده با اشتباه، مى‏توان از آن استفاده کرد. اگر اشتباهى مرتکب شده، با عکس‏العمل خصمانه‏اى روبه‏رو شدید، خیلى ساده آن را قبول کرده، انتقاد کننده را تأیید کنید؛ مثلاً اگر کسى گفت: «خوب پیشرفت نمى‏کنى»، در پاسخ بگویید: «بله، حق با شماست؛ جدیت لازم را به خرج ندادم» (تأیید منفى).
در انتقاد به شایستگى‏ها، عادت‏ها و یا وضع ظاهرمان هم مى‏توانیم با این روش مواجهه شویم. به مثال زیر دقت کنید:
انتقاد کننده: «على! درست نیست آدمى با شخصیت تو، این طورى راه برود».
على: «بله، خودم هم متوجه شده‏ام که بدجورى راه مى‏روم» (تأیید منفى).
انتقاد کننده: «چرا موهاى سرت را زیاد کوتاه کردى؟ اصلاً بهت نمى‏آید».
شما: «بله، کار مضحکى کردم؛ خودم هم خوشم نمى‏آید». (تأیید منفى).
نکته مهمى که باید متذکر شد، این است که در مسائل حقوقى و جسمانى، از این روش استفاده نکنید. اگر کسى به شما بگوید: «چرخ اتومبیل شما از روى پایم گذشت»، واکنش مناسب این نیست که بگویید: «بله، موافقم چه کار مضحکى کردم»؛ بلکه بهتر است بگویید: «بفرمایید براى معالجه پایتان چه کار مى‏توانم انجام دهم».

7. پرس‏وجوى منفى‏

در مواجهه با کسانى که با آنها صمیمى نیستید و روابط رسمى دارید، روش «خود را به خنگى زدن»، مفید و مناسب است؛ اما اگر شخص انتقادکننده، کسى است که با او در تماس دائم هستید، باید کارى کنید که او هم درس قاطعیت را بیاموزد و میل سلطه‏جویى‏اش کاهش یابد. براى این هدف، روش «پرس‏وجوى منفى» را توصیه مى‏کنیم. در این روش نیز انتقاد، انکار نمى‏شود و شما نباید موضع تدافعى بگیرید و مقابله به مثل کنید و به جاى همه این کارها، باید اطلاعات بیشترى از او بگیرید و کارى کنید که او توضیح بیشترى بدهد و انتقادش را بشکافد.
براى درک مفهوم «پرس‏وجوى منفى»، به تفاوت میان دو جمله شبیه به هم که در جواب یک انتقاد واحد داده شده، توجه کنید؛ فرض کنید همسرتان از رفتن شما به یک میهمانى، دل‏گیر است و دل‏گیرى خود را بیان مى‏کند. شما به دو شکل مى‏توانید واکنش نشان دهید:
1. نمى‏فهمم میهمانى رفتن من، چه اشکالى دارد؟
2. حالا چطور شده که از میهمانى رفتن من دل‏گیر شده‏اى؟
جمله اول، واکنشى صریح و غیرتدافعى است که شما با روش «پرس‏وجوى منفى»، با همسرتان برخورد کرده‏اید و با لحنى ملایم، خواستار توضیح بیشترى هستید تا نظرش را با شما در میان بگذارد؛ اما جمله دوم، کاملاً تدافعى است و لبه تیغ حمله را متوجه همسرتان مى‏کند. در شکل دوم، همسرتان، پاسخ شما را به دل مى‏گیرد و آن را علیه خود تفسیر مى‏کند.
در روش پرس‏وجوى منفى، شما مى‏توانید هر پاسخ از طرف مقابل را با روش پرس‏وجوى منفى، بیشتر بکاوید تا به جایى برسید که علت اصلى ناراحتى و ناخرسندى فرد را بیابید. مسائلى چون سر وقت حاضر شدن، وقت اختصاص دادن، طرز لباس پوشیدن، آراستگى، نظافت، پول دادن، پول گرفتن، تقسیم کارها، قبول مسئولیت در قبال بچه‏ها و چیزهایى از این قبیل، از مسائل معمولى مورد اختلاف زوجین مى‏باشند. با روش پرس‏وجوى منفى در هر یک از زمینه‏هاى فوق، مى‏توان به درک ناراحتى‏هاى فرد مقابل رسید و از طریق صحبت و مذاکره، توافقى میان خواسته‏هاى طرفین به وجود آورد.
نکته آخرى که تذکر آن لازم است، این است که در روابط متقابل و پیچیده زندگى روزمره، به منظور اعمال قاطعیت و شهامت روزافزون، آشنایى بیشتر با حقوق پایه و نیز به کار بستن مستمر روش‏هاى مقابله‏اى شجاعانه، لازم است. در یک رابطه زنده، این روش‏ها مى‏باید با هم و با توجه به شرایط، استفاده شوند.