پیامدهای زیانبار کار در شب

وجود نوبت کاری شب، برای ادامه فعالیت بسیاری از موسسات ، سازمانها و نهادهای دولتی و خصوصی حیاتی است اما این نوبت کاری سلامتی جسمی، روحی و اجتماعی شاغلان این حوزه ها را نیز بشدت تهدید می کند.
پژوهشهای انجام شده نشان می دهد اشتغال در شب باعث ایجاد اختلالاتی در چرخه طبیعی بدن شده و بر عملکرد قلب و دستگاههای گوارشی و تناسلی تاثیراتی منفی دارد.
نتایج مطالعات متعدد در کشورهای اروپایی نشان می دهد که افراد شب کار دست کم پنج سال نسبت به همکاران روز کار خود کمتر عمر می کنند، طلاق در میان خانواده آنان سه برابر بیش از افراد روز کار است و علاوه بر آن، 40 درصد بیش از سایر همکارانشان زمینه ابتلا به انواع بیماریهای روانی، قلبی و گوارشی را دارند.
اظهارات افراد شب کار نتایج مطالعات مذکور را تایید می کند. آنان می گویند که پس از هر شیفت کاری، در تمامی طول روز احساس کسالت، گیجی و بی خوابی می کنند و ریتم زندگی طبیعی و عادات غذایی آنان نیز بر هم می خورد.
شب کارها به مصرف غذای آماده و در دسترس مانند سوسیس و کالباس یا غذاهای دارای قند، چربی و کافئین بالا برای مبارزه با خستگی و کوفتگی بدن تمایل بیشتری دارند. این در حالی است که متخصصان تغذیه و گوارش همواره نسبت به اثرات منفی غذاهای آماده بر سلامت انسان و افزایش ابتلای آنان به سوءهاضمه و مشکلات گوارشی هشدار می دهند.
اکنون، حتی این نظر بتدریج مورد قبول همگان قرار می‌گیرد که کار در شیفت شب می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان ‎که شاخه ویژه مطالعات سرطانی در سازمان بهداشت جهانی است، کار شیفت شب را به عنوان یک عامل احتمالی سرطان زا طبقه‌بندی کرده است. برخی مطالعات نیز نشان می دهد احتمال ابتلای مردان شب کار به سرطان پروستات بیشتر از دیگران است.

ملاتونین و شیفت شب

دانشمندان گمان دارند که کار شیفت شب خطرناک است زیرا این کار، ریتم شبانه‌روزی بدن یا ساعت زیستی طبیعی انسان را به هم می‌زند. هورمون ملاتونین که می‌تواند ایجاد تومور را سرکوب کند، معمولا شب‌ها در بدن تولید می‌شود اما نور، تولید ملاتونین را متوقف می‌کند. بنابراین، افرادی که شب‌ها زیر نور مصنوعی کار می‌کنند، در بدن خود ملاتونین کمتری دارند و همین موضوع است که به گمان دانشمندان، می‌تواند احتمال ایجاد غده‌های سرطانی را در آنها افزایش دهد.
مهرزاد باقری عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این باره می گوید: خواب ناکافی به دلیل شب کاری باعث اختلال در عملکرد حافظه، فراموشی لغات، کاهش کیفیت زندگی اجتماعی، اضطراب و افسردگی، میگرن، دیابت، سرطان کولون و بیماری های قلب و عروق می شود.
به گفته وی، بیماری های قلب و عروق در رابطه با اختلال خواب، بیشتر به دلیل استرس تغییر زمان خواب و بیداری که روی سیستم عصبی اثر می گذارد، رخ می دهد.
افرادی که شب کار می‌کنند، معمولا نمی‌توانند چرخه‌های روز و شب خود را بطور کامل جا به جا کنند. به این ترتیب، فقدان خواب کافی، دستگاه ایمنی بدن را در مقابل حملات، آسیب‌پذیر می‌سازد و از قدرت آن برای مقابله با سلولهایی که بالقوه سرطانی هستند، می‌کاهد.
برهم زدن ریتم‌های طبیعی نیز می‌تواند برهم خوردن دیگر وظایف ضروری بدن را به دنبال داشته باشد.
داشتن عادات غذایی صحیح و توجه به زمان خواب و استراحت برای حفظ سلامت بدن مهم است تا بتواند مواد مغذی را جذب و مواد زائد را دفع کند.
بنا بر پژوهش های انجام شده، برای سالم زیستن، باید خواب راحت و آرامی داشته باشیم. ساعت 9 تا 11 شب، زمانی برای از بین بردن مواد سمی و غیر ضروری است که عملیات آن توسط آنتی اکسیدان ها انجام می شود. در این ساعت بهتر است بدن در حال آرامش باشد، در غیر این صورت، اثر منفی روی سلامتی انسان خواهد داشت.
به گفته متخصصان، ساعت 11 تا 1 شب، عملیات از بین بردن مواد سمی در کبد ادامه دارد و بدن باید در خواب عمیق باشد. ساعت 1 تا 3 نیمه شب، عملیات سم زدایی در کیسه صفرا ، طی یک خواب عمیق بطور مناسب انجام می شود.
طی ساعت 3 تا 5 صبح عملیات از بین بردن مواد سمی در ریه اتفاق می افتد. بعضی مواقع دیده شده است که افراد در این زمان، سرفه شدید یا عطسه می کنند. در ساعت 5 تا 7 صبح نیز این عملیات در روده بزرگ صورت می گیرد، لذا عمل دفع صورت می گیرد.همچنین از نیمه های شب تا ساعت 4 صبح، مغز استخوان عملیات خون سازی را انجام می دهد.
نخوابیدن ، دیر خوابیدن و یا دیر بلند شدن از خواب، باعث می شود مواد سمی از بدن دفع نشده و در عملکرد طبیعی هر یک از اندامهای یادشده اختلالاتی بوجود آید.
دکتر سهیل صالحی پژوهشگر در این باره می گوید: ما انسان ها از نظر زیست شناسی به موجودات روزکار تعلق داریم. یعنی در بدن ما یک ساعت شبانه روزی تعبیه شده است که باعث می شود در شب استراحت کنیم و در روز هوشیار و فعال باشیم.
به گفته وی، تنظیم این ساعت درونی توسط هورمونی به نام ملاتونین انجام می شود که در تاریکی و هنگام خواب شبانه ترشح آن افزایش می‌یابد اما کسانی که در شیفت شب فعالیت کاری دارند در اصل بر خلاف ریتم طبیعی بدن خود عمل می کنند."یعنی آنها در حقیقت به بدن‌شان دستور می دهند در ساعت‌هایی که برای کار کردن آماده نیست به فعالیت مشغول شود."
در واقع، کسانی که کار شبانه دارند نمی توانند در طی روز به اندازه کافی بخوابند چون از یک طرف باید به امور روزانه زندگی خود رسیدگی کنند که این زمان خوابیدن شان را محدود می سازد و از طرف دیگر، به خاطر وجود نورو سروصدا، خواب روزانه آنان کیفیت و عمق خواب شبانه را ندارد.
به گفته دکتر صالحی، سطح ماده شیمیایی سروتونین کارمندان شیفت شب نیز پایین‌تر از کسانی است که در طول روز کار می‌کنند. سطح پایین سروتونین با عصبانیت، افسردگی و اضطراب و کم‌خوابی ارتباط مستقیم دارد.
کارکردن در ساعات غیر از ساعات استاندارد کاری می تواند مشکلات زیاد دیگری را نیز در عرصه اجتماعی همچون اختلال در ارتباط فرد با خانواده و جامعه ایجاد کند زیرا زمان استراحت شاغلان در شب با زمان فعالیت خانواده تداخل دارد.
شیفت کاری غیر روزانه روی روابط فرد در خانواده و وظایف او در قبال همسر و فرزند نیز تاثیر دارد. چنین فردی به دلیل خستگی ناشی از کار در نوبت کاری شب و نیاز به خواب در روز، وضعیت روحی ثابتی ندارد، تحریک پذیر است و این می تواند روی روند طبیعی فعالیت وی در منزل اثرات نامطلوبی برجای بگذارد. علاوه بر آن، ساعات حضور مفید چنین فردی در منزل کاهش می یابد.
پس از یک نوبت کاری در غیر از ساعات استاندارد، فرد زمان کمی برای ارتباط صمیمانه و یا انجام وظایف زناشویی در قبال همسرش دارد و این مساله ممکن است حتی به ایجاد اختلالات جنسی و پیامدهای وخیم آن از جمله انحرافات جنسی و طلاق منجر شود.
پژوهشگران می گویند شب کاری بویژه روی عملکرد حرفه ای برخی گروههای شغلی حساس مانند پرستاری و پزشکان تاثیر منفی گذاشته و ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود. بطور مثال، بیماران طی شب و زمانی که پزشکان و پرستاران شب کار هستند ممکن است مراقبت های ضعیف تری را دریافت کنند و در معرض خطر قرار گیرند.
به این ترتیب، می توانیم حدس بزنیم که یافته های علمی بیشتری هم در باره اثرات منفی فعالیت شغلی در نوبت کاری شب می تواند وجود داشته باشد.
مطالعات‍ی که توسط موسسه امریکایی هارینگتون انجام شده است، نشان می دهد فقط 10 درصد افراد شب کار از نوبت کاری خود لذت می برند و بق‍یه به نحوی با آن می سازند.
بنا بر نتایج این مطالعات، خستگ‍ی، واماندگ‍ی، کسالت، انزوا، امراض روح‍ی و روانی و ب‍یماریهای جسمی و بس‍یاری مسائل دیگر در میان کارکنان شب کار به شدت شایع و رایج است. به این ترتیب، اگرچه ممکن است فعالیت در شیفت شب برای برخی افراد مازاد درآمدی نسبت به کار آنان در روز داشته باشد، اما در مقابل، آنان در قبال این دریافت مازاد اندک، نعمت گرانبهایی به نام سلامتی خود را از دست می دهند.

چه باید کرد؟

مهرزاد باقری عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران تاکید می کند: برای کاهش صدمات ناشی از کار شبانه، تعداد نوبت های کاری آن باید کم باشد و اینگونه افراد پیش از شروع کار، حداقل سه ساعت در مکانی مناسب بخوابند.
او همچنین بر داشتن برنامه غذایی مناسب و اطلاع رسانی به اطرافیان برای جلوگیری از عدم تماس یا ایجاد اختلال در خواب افراد در این ساعات به شدت تاکید می کند.
دکتر فرهاد خوانساری پژوهشگر و بیولوژیست نیز در باره راههای کاهش یا جبران تاثیرات مخرب کار شب به خبرنگار ایرنا می گوید: خوب است که این گونه افراد برخی از برنامه های روزمره خود را تعدیل کرده و آنها را به صورت مختصر و مفید انجام دهند.
وی تاکید می کند: افراد شب کار باید عادت کنند همواره در یک زمان مشخص از روز بخوابند. بهترین کار این است که زمان خوابیدن شان ساعت های قبل از کار باشد، نه اول صبح. اگر این کار مقدور نیست، بهتر است قبل از روانه شدن برای کار، یک چرت کوتاه بزنند زیرا چرت‌های کوچک در شیفت کاری می تواند بسیار نیرو بخش باشد.
وی توصیه می کند: شب کارها بهتر است مرخصی‌هایشان را جمع نکنند، بلکه از آن در بین شیفت‌ها استفاده کنند تا به این صورت، هم به کارهای عقب افتاده خود برسند و هم روابط اجتماعی و خانوادگی‌شان را بخوبی حفظ کنند.
"محمد ازمل" و "روح‌الله کلهر" دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت خدمات بهداشتی – درمانی در دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز در پژوهشی که با عنوان "نوبت کاری و مشکلات کارکنان" انجام داده و نتایج آن را در شماره مهرماه ماهنامه علمی - آموزشی تدبیر به چاپ رسانده اند، می گویند: بر اساس مطالعات انجام شده،‌ در هر حوزه کاری که نوبت کاری شب، اجباری است بایستی کلینیک درمان بیماریهای مزمن وجود داشته باشد.
به نوشته آنان، کارکنان آموزش دیده بایستی در این کلینیک، به صورت متناوب (سالیانه) وضعیت ساعت زیستی ( انطباق یا عدم انطباق) هر نوبت کار را پایش کنند و در صورت کشف هر گونه عدم انطباق ریتمی، مدیران و کارفرمایان باید انتقال فرد را از نوبت کاری شب به روز کاری برای دست‌کم یک سال به اجرا درآورند.
بر اساس پژوهش یادشده، " این کار از آثار احتمالی بیماری شب کاران جلوگیری می کند. همچنین پیشنهاد شده است که ضمن سنجش تحمل افراد به شیفت های در گردش، سطح اضطراب و وضعیت سلامت روانی آنها موشکافی شود. اختلالات خواب و بیداری متغیر مهم دیگری است که نمی توان به سادگی از آن چشم پوشی کرد.
درحالی که تعیین تحمل نوبت کاری شب به علاوه درمان بیماریهای مزمن را بایستی در مورد کسانی که از نوبت کاری شب به روزکاری منتقل می شوند، پیگیری کرد."
دکتر سهیل صالحی نیز اعتقاد دارد که برای اینکه از اثرات زیان بار کار‌های شیفتی پرهیز کنیم، باید رفتارهای اشتباه‌مان را در شیفت کاری شب تغییر داده و عادت های درست کسب کنیم.
به گفته وی،‌ اول از همه، صاحبان کار باید تلاش کنند که شیفت های کاری «دوست دار خواب» داشته باشند، یعنی تا آنجا که مقدور باشد، از شیفت های چرخشی یا شبانه بپرهیزند اما اگر از کار شیفت شب گریزی نبود یک کار شیفتی در ساعت های ثابت شب بهتر از کار شیفتی چرخشی است.
دکتر فرهاد خوانساری نیز در باره راههای کاهش اثرات شب کاری می گوید: بر اساس مطالعات انجام شده، اگر مجبور به کار در طول شب هستید، می‌توانید به توصیه‌های زیر عمل کنند:
- نزدیک محل کارتان زندگی کنید چون فاصله‌ زیاد بین محل کار و منزل باعث کم‌خوابی و بعضا روی دادن تصادفات در حین رانندگی می‌شود. سعی کنید رانندگی نکنید و از وسایل نقلیه عمومی بهره بگیرید.
- هنگام خواب در روز از اتاقی با پرده‌های تیره استفاده کنید. این کار به مغز شما کمک می‌کند که تصور کند وقت خواب است.
- پیله‌ای از سکوت در اطراف خود بتنید. پنجره‌ها را ببندید و تلفن را از پریز درآورید. وقتی بیدار شدید پرده‌ها را کنار بزنید و بیرون بروید و زیر نور خورشید بنشینید. این کار به ساعت بیولوژیکی بدن شما نشان می‌دهد که وقت بیداری و هوشیاری است.
"خاجیان" و "سیداصفهانی" دو دانشجوی دانشگاه صنعتی شریف نیز در پژوهشی که با عنوان "ارگونومی و نوبتهای کاری" انجام داده اند، برای کاهش اثرات زیانبار فعالیت کاری در شب به کارفرمایان و روسای اداره ها و کارخانجات توصیه کرده اند در ب‍ین کار اجازه خواب کوتاه به کارکنان خود بدهند و از اینکه اکنون حدود 48 درصد کارخانه ها و شرکتهای نوبتکار، اجازه خواب در ب‍ین کار و در زمان استراحت و تفریح را می دهند، ابراز خرسندی کرده اند.
آنان همچنین توصیه می کنند برای کسان‍ی که شبها کار می کنند مح‍یط‍ی فراهم شود که در آن به فعال‍یت بدنی، نرمش و ورزش بپردازند و علاوه بر آن، سالانه معاینات دقیقی از آنها به عمل آید.
پژوهشگران مذکور به کارکنان شب کار به صورت اکید توصیه می کنند که به ورزش و تمرینات بدنی روزانه توجه داشته باشند و حداقل پ‍یاده روی، چرخ‍یدن در اطراف و فعال‍یت با دوستان را از دست ندهند.
آنان همچنین می گویند:" حتماً رژیم غذایی تایید شده ای را تنظ‍یم کرده و براساس آن جلو بروید؛ سعی کن‍ید هم‍یشه از سبزیجات و م‍یوه های تازه استفاده کن‍ید. در سرکار برای خود تنوع ایجاد کن‍ید مثلاً گاهی قدم بزن‍ید، گاهی به دستشویی رفته و آبی به صورت بزن‍ید، نفسی تازه کن‍ید و به نوار یا رادیو گوش ده‍ید. با خانواده خود، آخر هفته ها به مسافرت و گردش رفته و کمبود ارتباطات را جبران کن‍ید. بعداز ش‍یفت شبانه بلافاصله به رانندگی نپردازید. کمتر از قرص های خواب آور استفاده کن‍ید و خود را به آنها عادت نده‍ید و علاوه بر آن، تاحد امکان بلافاصله بعد از ش‍یفت ،از اضافه کاری بپره‍یزید."
آنان همچنین به کارفرمایان توصیه می کنند برای ش‍یفت های گوناگون، پاداشهای مختلف‍ی را در نظر بگیرند و برای ش‍یفت شب م‍یزان پاداش را ب‍یشتر کنند.
در مجموع، از آنجا که به نظر می رسد بسیاری از موسسات، سازمانها و شرکتهای خصوصی و دولتی ناچار به ادامه فعالیت خود در چارچوب نوبت های کاری مختلف از جمله شب هستند، ضروری است مدیران و برنامه ریزان آنها برای کاستن از اثرات مخرب نوبت های کاری غیر روزانه توجه بیشتری کرده و برنامه ریزی های دقیق تری را به عمل آورند.