منشأ; عقلانیت چیست؟

عقلانیت، از جایی شکل می گیرد که انسان می خواهد داوری - judgment - کند. در هر حوزه ای داوری وجود دارد. داوری هایی از قبیل اینکه: این دین بهتر از آن دین است، این شعر بهتر از آن شعر است، این فیلم بهتر از آن فیلم است، این راه بهتر از آن راه است یا پرسش از اینکه کدام راه بهتر است. اینها نمونه هایی از مسیله ای است که به آن داوری می گوییم. داوری یک طیف است و نه یک ملاک صریح و واضح. طیفی متشکل از منتهی الیه سمت راست خود تا منتهی الیه سمت چپ آن. منتهی الیه سمت راست داوری، جزمیت و دگماتیسم dogmatism است. یعنی بدیهی و مسلم گرفتن اصول و مقدمات به عنوان پیش فرض هایی presuppositions برای استدلال، استنتاج و نهایتا داوری کردن. اصول و پیش فرض هایی چون، این است و جز این نیست، دین من کامل ترین دین است، ایدیولوژی من بهترین است، تعریف شعر همین است، بهترین منطق همین است و جز این نیست. و سپس خودمان را با انواع توجیهات کلامی، ایدیولوژیک، حسی، عاطفی و... قانع می کنیم تا بتوانیم با این جزمیات کنار بیاییم. اساس جزم گرایی بر تیوری دایمی باوری یا جاودان باوری یا نسخه کامل باوری perennialism استوار است. در این تیوری، علاقه به اثبات یک تیوری یا فرضیه یا باور، خیلی شدید است و همواره سعی می شود یک نظریه و باور یک بار برای همیشه اثبات شود. اما مشخص شده که اثبات امکانپذیر نیست چون معنایش این است که مقدمات استنتاج هم باید اثبات شده باشند. اگر سوال شود که این مقدمات اثبات شده ازکجا آمده اند؟ تنها پاسخ این است که اینها هم از مقدمات دیگری آمده اند. چون آن مقدمات هم باید با مقدمات دیگری اثبات شده باشند، به این ترتیب، فرآیند اثبات به تسلسل بی پایان دچار می شود. نسبیت گراها و بعدها پست مدرن ها، با توجه به نقطه ضعف جزم گرایی و نقطه ضعف نسخه کامل باوری به این نتیجه رسیدند که اساسا اثبات، تعقل، استدلال، منطق و حتی داوری اموری زایدند و باید کنار گذاشته شوند. و از اینجا بود که منتهی الیه سمت راست طیف داوری یعنی نسبیت گراییrelativism، تقویت شد. نسبیت گرایان چون به هیچ نوع استنتاج و استدلالی باور ندارند، مقابل جزمیت گرایان قرارمی گیرند. جزم گرا ، ابتدا اصولی را ثابت و بدیهی می گیرد،

سپس از آنها به عنوان مقدمات استنتاج استفاده کرده و به زعم خود استنتاج هایی سالم و درست دارد. اینکه این استنتاج ها با واقعیت هماهنگ هستند یا نه، برای او مهم نیست. اگر واقعیات با استنتاجات جزم گرا هماهنگ نبود، باید واقعیات تغییر کنند و نه نظریات و استنتاجات او. جزم گرایی در حوزه امور اجتماعی که واقعیات آن اعتباری اند و نه طبیعی، بیشتر موجب دردسر شده است تا در قلمروی علوم تجربی که واقعیات آن طبیعی اند و نه اعتباری. نقطه مقابل گروه جزم گرایان، یعنی نسبیت گرایان در تلاشند تا خودشان را از قید هرگونه استدلال و استنتاج آزاد کنند. به زعم آنها ذهن باید کاملا آزاد شود. هرنوع مقدمه سازی و مقدمه چینی یک نوع بازی ذهنی، فکری و زبانی است. از همین جا بود که کلمه پایان وارد دوران متاخر مدرنیته (که به غلط دوره پست مدرن نامیده می شود) شد و عباراتی چون پایان سیاست، پایان شعر، پایان اندیشه، پایان فلسفه، پایان روشنفکری، پایان تیولوژی، پایان هنر و... یکی پس از دیگری به کار رفت.

طرح این عبارات، نوعی خداحافظی با بخش جزم گرایی بود که در آن سر طیف، حوزه تفکر را اشغال کرده بود و نه خداحافظی با عقلانیت. در دوران اوج گیری نسبیت گرایان، تیوری هایی مانند ساختارشکنی deconstructions، که آن را نباید با نقادی اشتباه کرد، پدید آمد. ساختارشکن ها معتقد نیستند که از طریق نقد روش مند بتوان تغییر ایجاد کرد، باور آنها این است که میل به ایجاد تغییر در ساختار به تنهایی برای تغییر کافی است. اگر دیگران خواستند آن ساختار را حفظ کنند و از چرایی تغییر ساختار پرسیدند، ساختارشکنان می گویند ما با چرایی اش کاری نداریم.

یک وجه مثبت ساختارشکنی این است که میل به تغییر را در باورمندان به ساختارشکنی افزایش می دهد و بدین ترتیب باعث تغییـر می شود. هیچ اشکالی ندارد که ساختاری بدون دلیل کنار گذاشته شود. چون ساختار جدید هم بعدها توسط دیگرانی، بدون دلیل کنار گذاشته می شود. خود این امر موجب نوآوری می شود. اما اشکال زمانی ظاهر می شود که بخواهید بحث کنید، نتیجه گیری کنید و چیزی را به عنوان یک دستاورد عقلانی ارایه کنید و از آن در مقابل افرادی که آن را رد می کنند، دفاع کنید.

آنگاه ناچارید به حوزه ای پناه ببرید که نه این سوی طیف، یعنی جزم گراها آن را می پذیرند و نه آن سوی طیف، یعنی نسبیت گراها. به حوزه ای در وسط طیف داوری، به قلمرویی با نام عقلانیت rationality که البته نباید آن را با عقل گراییrationalism که نوعی ایدیولوژی غیرعقلانی است، اشتباه گرفت. به همان صورت که امر تجربی empirical را نباید با ایدیولوژی تجربه گرایی Empiricism یکسان گرفت. ایدیولوژی ها (لیبرالیسم، سوسیالیسم، اگزیستانسیالیسم، اومانیسم،... و سایرایدیولوژی های مذهبی و غیرمذهبی و حتی ایدیولوژی عقلگرایی و ایدیولوژی تجربه گرایی)، تماما غیرعقلانی اند، به عبارت دیگر جمع عقلانیت و ایدیولوژی ممکن نیست (ایدیولوژی نه به معنای ایده شناسی، که معنای منسوخی است، بلکه به معنای فراگیر آن یعنی پذیرش باورهای پایه غیرمدلل). همین ویژگی در حوزه کلام هم وجود دارد، بدین معنی که کلام theology و عقلانیت هم قابل جمع نیستند،

جمع عقلانیت و ایدیولوژی ممکن نیست (ایدیولوژی نه به معنای ایده شناسی، که معنای منسوخی است، بلکه به معنای فراگیر آن یعنی پذیرش باورهای پایه غیرمدلل). همین ویژگی در حوزه کلام هم وجود دارد، بدین معنی که کلام theology و عقلانیت هم قابل جمع نیستند، به بیان دیگر کلام عقلانی هم ممکن نیست،چون که:

1) در کلام، مانند ایدیولوژی ها، گزاره های پایه basic statements به باورهای پایه basic beliefs تبدیل می شوند، ویژگی باورهای پایه این است که قابل نقد نیستند، چون مدلل نیستند. آنها فقط تعویض پذیرند یعنی می توان، بسته به شرایط، نظر و فهم پیروان، باوری را جایگزین باور دیگر کرد اما هیچ باوری را نمی توان نقد کرد زیرا با نقد باور، مجموعه باور (ایدیولوژی و کلام) هم فرو می ریزد، ماهیت و کارکرد کلام و ایدیولوژی ها در نقد دیگران است، اما اگر خودشان با نقد مواجه شوند متلاشی می شوند. باورهای پایه از جنس گزاره های دایمی Perennial statements یا گزاره های جاودان اند. اولین و اساسی ترین ویژگی این گزاره ها نیز نقدناپذیربودن آنهاست.

2) باورهای پایه، متکلم محورند یعنی به شخص باورنده و صاحب کلام و صاحب ایدیولوژی وابسته اند از این رو خاصیت معرفت پذیر بودنknowledgeable خود را از دست می دهند و به عناصر روان شناختی و ارزش شناختی تبدیل می شوند. قدرت باورهای پایه در قدرت معنادهی آنها به زندگی باورمندان است. به همین دلیل باورمندان، به تدریج معنابخشی باورهای پایه خود را به معنی درست بودن آنها تلقی می کنند. یعنی بدون آنکه باورهای شان از مقدمات عقلانیت عبور کرده باشد (نقدپذیری) یکسره به انتهای عقلانیت (درست بودن گزاره ها) پرش می کنند.

3) ایدیولوژی ها و باورهای کلامی شک ستیزند و نه شک ورز. Skeptical شک ورزی هم با ایدیولوژی شک گرایی skepticism متفاوت است. شک ستیزی در کلام و ایدیولوژی به منظور دفع شبهه و جلوگیری از تشویش اذهان پیروان نسبت به باورهای پایه به کار می رود. به همین دلیل شک ورزی که اساس عقلانیت را تشکیل می دهد و در این حوزه یک فضیلت محسوب می شود، در قلمروی ایدیولوژی و کلام، یک رذیلت و حاصل تلاش های دشمن یا منحرفان و نفوذی ها تلقی می شود.

4) غیرعقلانی بودن non-rational به معنای ضد عقلانی بودن anti-rational نیست. ایدیولوژی ها و کلام غیر عقلانی اند اما ضدعقلانی نیستند. بدین معنی که می توان برای آنها کارکردها و کاربردهای عملی، انسانی و حتی گاه فکری در نظر گرفت. اما با اتکا به کاربردهای آنها نمی توان عقلانی بودن شان را نتیجه گرفت. کلام و ایدیولوژی اجزای غیر عقلانی عقل اند.

5) غیرعقلانی بودن ایدیولوژی و کلام، به معنای غیر عقلانی بودن ایدیولوگ و متکلم نیست، زیرا عقلانیت ذاتی انسان است اما ایدیولوژی و کلام عارض بر اوست. عقل و ایدیولوژی و همینطور عقل و کلام، منطقا قابل جمع نیستند و باور به جمع پذیربودن این دو، باوری متناقض و نامعتبر است، زیرا پذیرش عقل یعنی پذیرش نقد، تایید عقل یعنی تایید نقد، یعنی تایید و پذیرش آنچه که نه بنیان های ایدیولوژی آن را می پذیرد و نه باورهای پایه کلام. اما ایدیولوگ عقلانی و متکلم عقلانی، ممکن است. زیرا ایدیولوگ می تواند برای ایدیولوژی خود و پیروان اش کارکرد عقلانی بیابد و آن کارکرد را هم توجیه عقلانی بکند (آنچه که مرتبا در مارکسسیم، لیبرالیسم، سوسیالیسم و اگزیستانسیالیسم اتفاق می افتد و ما همواره شاهد آن هستیم)، همینطور متکلم که می تواند باورهای پایه غیرمدلل آیین خود را بفهمد و سپس این فهم را توجیه عقلانی کند، ضمن اینکه دیگران هم، می توانند همان فهم را نیز به طور عقلانی نقد کنند. این همان کاری است که متکلم مسیحی و معرفت شناس حرفه ای، آلوین پلانتینگا، با مقوله شر evil انجام داد. او ابتدا این سه باور پایه را بدون دلیل پذیرفت:

▪ خدا وجود دارد.

▪ خدا قادر مطلق و رحمان مطلق است.

▪ شر وجود دارد. همان سه باوری که منکران دین با استناد به آنها نشان می دادند که خدا وجود ندارد زیرا قبول هر سه گزاره از جانب دین دار به معنای قبول تناقض است. پلانتینگا در مرحله اول نشان داد که از انواع تناقضات موجود در فکر بشر هیچ یک در مورد این سه گزاره صدق نمی کند. در مرحله بعد، با استفاده از منطق موجهات و همینطور، با به کارگیری تیوری جهان های ممکن، ثابت کرد که بهترین جهان ممکن، جهانی است که در آن خدای قادر مطلق، انسانی با اراده شرور بیافریند. به این ترتیب، او از باورهای پایه خود فهم عمیقی به دست داد و سپس این فهم را با استدلال عقلانی اثبات کرد. اما هرگز باورهای پایه ای را که بدون دلیل پذیرفته بود، مدلل نکرد زیرا این کار منطقا امکان پذیر نیست، به همان صورت که رد آنها نیز برای منکران اثبات شدنی نبود. برخی از مدلل بودن فهم باورهای پایه، به غلط، مدلل بودن خود باورهای پایه را نتیجه گرفته اند و این عمل را حسن باورهای پایه هم به حساب می آورند و حال آنکه اولا نقدپذیردانستن باورهای پایه مطلوب نیست، چون تنها نتیجه اش، تزلزل در ایمانیات است و نه تقویت آن، چون جایگاه شک در حوزه عقلانیت است نه درحوزه ایمانیات، و ثانیا ممکن هم نیست، چون وقتی در نهایت توجیه معرفتی دستگاه اعتقادی و وحیانی، به باور باورندگان منتسب و مبتنی می شود، مدلل و به عبارتی نقدپذیرکردن باورهای پایه، عملی زاید و در عین حال متناقض با ابتنا بر توجیه دستگاه وحیانی به باور باورندگان است.

6) نتیجه آنکه: عقل و ایدیولوژی، و عقل و کلام نیز، وجودا قابل جمع اند ولی ماهیتا قابل جمع نیستند، زیرا:

الف) باورهای پایه نقدناپذیرند. نقدناپذیری، غیرعقلانی است. بنابراین باورهای پایه غیرعقلانی اند. نقد ایدیولوژی و نقد کلام، به همین دلیل، امکان ناپذیر و اساسا بی معناست.

ب) گزاره های پایه نقدپذیرند. نقدپذیری عقلانی است. بنابراین گزاره های پایه عقلانی اند. گزاره های پایه نقدپذیر، به همین دلیل اساس و مبنای عقلانیت است.