قلیون نکشیم چی کار کنیم؟

اینجا شوخی شوخی سلامتی را دود می‌کنند و آنها که وارد‌تر و کارکشته‌تر هستند دود‌ها را حلقه حلقه و مدل دار به هوا می‌فرستند تا رفقا حظی ببرند و البته این شیرین کاری‌ها نزد دوستان ارج و قرب فراوانی هم دارد.  

دربین صدای قل قل و از پشت فضای مه آلود و عطر مصنوعی سیب و نعناع، چهره‌های شاد و بشاش جوان‌هایی که روی تخت‌ها لم داده‌اند پیداست. جوان‌هایی که هر کدام یک سری پلاستیکی دستشان است و شلنگ قلیان را دست به دست می‌چرخانند. آنها که لوطی ترند و بیشتر خراب رفیق،‌ یک سری بیشتر ندارند و به قول خودشان از این سوسول بازی‌ها سر در نمی‌آورند. دختر و پسر هم ندارد و انگار نه انگار که یک تابلوی قلیان کشیدن ممنوع! آن بالا نصب شده. دود قلیان‌های چاق شده دخترها و پسرها به یک اندازه فضا را ‌مه‌آلود کرده و تابلوی بی‌مصرفی که بی‌خیال روی دیوار نشسته را به سخره گرفته.
دختر یا پسرش هم فرقی نمی‌کند، مهم این است که اینجا تعدادی سلامتشان را شوخی شوخی دود می‌کنند و به باد می‌دهند... مهم این است که اینجا، ‌قهوه‌خانه‌ای در ارتفاعات شمالی شهر و ده‌ها قهوه خانه مانند آن، تبدیل شده‌اند به تفرجگاهی خوب و ارزان. تفرجگاهی که با یک سینی و قوری چای عطری و تازه دم، چند خرما و شاخه نبات، یک ظرف تخمه و البته کوزه‌ای که آب را در خود به غلیان می‌آورد به زغال گداخته و تنباکوی عطری جان بیشتری می‌دهد، ‌توان این را داشته که لحظات پر خاطره‌ای را برای جوانانی که همین را از زندگی می‌خواهند،‌ فراهم کند. مهم این است که قلیان کشی و حضور در این دور همی‌ها هر روز بیشتر و بیشتر در گوشت و پوست این جوانان رسوخ می‌کند و البته زور و فشار و یک تابلوی آویزان به گوشه دیوار هم برای مبارزه و محو چیزی که در جان و دل رسوخ کرده کاری از پیش نمی‌برند و به قول کاظم ندافی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت،‌ ایجاد تسهیلات لازم ورزشی و فرهنگی برای استفاده جوانان در اوقات فراغت از مهمترین راهکارهایی است که می‌تواند در جایگزینی مصرف قلیان مؤثر باشد.

ندافی البته حذف طعم عطری از تنباکوی قلیان که از ترفند‌های شرکت‌های دخانی برای جذب مشتری است را هم یکی از راهکار‌ها می‌داند: «اضافه کردن این گونه افزودنی‌ها برای ملایم کردن دود مصرفی، از ترفند‌های صنایع دخانی برای ایجاد وابستگی نیکوتین در بین مصرف‌کنندگان است و حذف طعم و عطر انواع توتون و تنباکو و عدم اجازه تولید و واردات این‌گونه مواد، انگیزه مصرف قلیان در بین جوانان را کاهش می‌دهد بنابراین باید در کنار فراهم کردن امکانات لازم برای جایگزینی تفریحات سالم، اقدام‌های قانونی برای ممانعت از واردات و تولید تنباکوی طعم دار انجام شود.»

این چند جمله اگر عملی شوند شاید تنها راهکار مبارزه با پدیده‌ای هستند که به خوبی جای خود را در دل‌ها باز کرده و در بین مشتری‌های پر و پا قرصش همه جور آدمی هست، پیر و جوان، تحصیلکرده و بیسواد، خانواده و رفیق.... خلاصه از هر طیفی و در هر جایگاه قلیان‌کش‌های حرفه‌ای پیدا می‌شوند که نیاز به تفریح ارزان و دم دست آنها را به این سو کشانده و حالا هم تنها جایگزینی مناسب می‌تواند زغال‌های گداخته شده قلیان را رو به خاموشی ببرد چرا که به گفته ندافی در حال حاضر هیچ خلأ قانونی در مورد جلوگیری از مصرف قلیان در جامعه وجود ندارد: «طبق تبصره یک ماده 13 قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات و ماده 7 آیین نامه اجرایی آن، هرگونه استعمال دخانیات در اماکن عمومی ممنوع اعلام شده و بر اساس مصوبه اخیر هیأت دولت، برای متخلفان پرداخت 22 تا 43 هزار تومان جریمه در نظر گرفته شده است.

قهوه‌خانه‌ها هم طبق بند 8 ماده یک آیین‌نامه اجرایی قانون جزو اماکن عمومی محسوب می‌شوند و اجرای ضوابط مربوط به اماکن عمومی در این مکان‌ها الزامی است. ماده 11 قانون نیز برای فروشندگان و عرضه‌کنندگان دخانیات به استثنای اماکن مشمول ماده 7 قانون نیز 215 هزار تومان تا 13 میلیون تومان جریمه در نظر گرفته است.» با این حال بساط قلیان‌کشی در خیلی از قهوه خانه‌هایی که اماکن عمومی محسوب می‌شوند برچیده نشده و راه‌های در رو برایشان کارساز است. بویژه آن‌که بسیاری از این قهوه خانه‌ها مجوز ندارند و به گفته عباس علایی، رئیس اتحادیه قهوه خانه‌ها هر فردی با اجاره یا خرید مغازه‌ای اقدام به راه اندازی سفره خانه غیرمجاز می‌کند. متأسفانه به دلیل عدم برخورد پلیس تهران با سفره خانه‌های غیرمجاز، هر روز شاهد افزایش قارچ گونه این مراکز در پایتخت و شهرهای حاشیه آن هستیم. نبود نظارت کافی پلیس در این مورد باعث شده است هر فردی با اجاره یا خرید مغازه‌ای اقدام به راه اندازی سفره خانه غیرمجاز کند.

در حالی که در تهران تنها 3 سفره خانه دارای مجوز اتحادیه هستند، که یکی از آنها در شهرک غرب، یک سفره خانه در مرکز و سفره خانه سوم نیز در میدان راه آهن فعال است. مابقی سفره خانه‌ها در پایتخت دارای مجوز نیستند و به صورت غیرقانونی فعالیت می‌کنند.

شاگرد قهوه خانه چی اما از این راه‌های در رو چیزی نمی‌گوید و سکوت می‌کند و می‌خندد. معلوم نیست چطور با دل و جرأت این همه قلیان روی تخت هاست. جوان‌تر و فرزی است و آنها که وارد نیستند، برایشان قلیان را چاق می‌کند. مانند چند دختری که سن و سالی ندارند و معلوم است تازه کارند و هیچ‌کدام نفس قلیان چاق کردن ندارند. شاگرد قهوه چی قلیان را برایشان حاضر و آماده می‌کند، یک سری پلاستیکی دیگر می‌دهد دستشان و می‌رود.

یکی از دختر‌ها نامش مهسا است. 19 سال دارد و مدتی است که به این قهوه خانه می‌آید و با دوستان ساعاتی را دور هم می‌گذرانند. بقیه هم حدوداً همین سن و سال هستند.

از مهسا می‌پرسم از کی قلیان‌کشی را به عنوان تفریح محبوبش کشف کرد؟
- مدت زیادی نیست، شاید یکی دو ماه بشه.

چند وقت یک بار اینجا دورهم جمع می‌شوید؟
- هفته‌ای دو، سه بار. بعضی وقت‌ها بیشتر.

یعنی هفته‌ای سه بار یا بیشتر قلیان می‌کشی؟
- از اون اول که نه ولی الان آره. اوایل سرگیجه می‌گرفتم، تا دو تا پک می‌زدم یهو فشارم می‌افتاد پایین و انگار زمین دور سرم می‌چرخید. اما دیگه دارم عادت می‌کنم.

چه شد که قلیان را امتحان کردی؟
- خب همه می‌کشن، یه چیز جاافتاده شده. ما هم گفتیم امتحان کنیم. با بچه‌ها اومدیم دیدیم حال می‌ده بازم اومدیم.

از ضرری که قلیان برای سلامتی دارد، خبر داری؟
-‌ نه این طوری نیست، همه می‌دونن که قلیون ضرر نداره چون هم تنباکویی که داره گیاهیه، هم دودش با آب سرد شده و ریه رو نمی‌سوزونه.

الناز که کنار مهسا نشسته هم وارد گفت‌و‌گو می‌شود و در دفاع از قلیان با مهسا همراه می‌شود:

تازه قلیون اعتیاد آورم نیست چون نیکوتین نداره...

یعنی تا به حال احساس نکردین که بدنتون نیاز به قلیان پیدا کرده و به قول خودتان طلبیده؟
- خب چرا، اما فکر کنم بیشتر بدنم رفقا و دور همی طلبیده نه قلیون، هر کی دلش دور همی خواست که معتاد نیست بابا.

می‌دونین کاری که می‌کنین، ممنوعه؟
-‌ بله

فکر می‌کنین چرا قلیان در قهوه خانه‌ها ممنوع شده؟
-‌ چون هر کاری باعث بشه ما دور هم جمع بشیم و خوش باشیم ممنوعه. هم از طرف پدر و مادرها هم همه جا.

جمع شدن بدون قلیان که ممنوع نیست،‌ توی همین قهوه خانه یا رستوران،‌کافی شاپ...
-‌ اولاً که صفای قهوه‌خونه به قلیونه، بیایم اینجا قلیون نکشیم چی کار کنیم؟ اصلاً این قلیون بین ما یه صمیمیت دیگه‌ای به وجود آورده. ثانیاً اینجا 12 هزار تومن می‌دی دو ساعت می‌شینی گپ می‌زنی و می‌گی و می‌خندی و کلی صفا. کدوم کافی‌شاپ یا رستوران این طوریه؟ کلی پول می‌دی به یه ساعتم نکشیده باید پاشی بری.

مریم هم وارد بحث می‌شود و می‌گوید: تازه اینجا می‌تونی پاتو دراز کنی... بعد هم همه بلند می‌زنند زیر خنده و دود را به سمت صورت‌های هم نشانه می‌روند...

سالانه 5 میلیون نفر به دلیل مصرف قلیان می‌‏میرند
خیلی از جوانانی که اینجا جمع شده‌اند، سرخوشند از این‌که بالاخره راهی پیدا کرده‌اند که هم کم خرج و همیشگی است و هم سالم و بی‌خطر. آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت بهداشت نیز ‏گویای آن است که 37 در صد جوانان و ‏‏15 درصد نوجوانان 13 تا 15 سال در کشور مصرف ‏کننده قلیان هستند و سالانه در مجموع 35 هزار ‏تن تنباکو در کشور دود می‌شود. این باور نا آگاهانه باعث شده که به راحتی سلامت خود را فدای یک گردهمایی ارزان کنند اما بر اساس ‏گزارش سازمان جهانی ‏بهداشت، سالانه 5 میلیون نفر به دلیل مصرف قلیان می‌‏میرند. به گفته ندافی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت نیز برخلاف بسیاری از عقاید و باورهای سنتی، دود منتشره از قلیان حاوی مقادیر بی‌شماری مواد سمی است: «این مواد به عنوان عوامل اصلی بروز سرطان ریه، بیماری‌های قلبی عروقی و سایر بیماری‌ها شناخته شده‌اند. همچنین نیکوتین موجود در دود حاصل از مصرف قلیان همانند سایر مواد دخانی اعتیادآور بوده و مصرف متناوب آن ایجاد وابستگی می‌کند.

علاوه بر این به دلیل مصرف مشترک، قلیان موجب بیماری‌های مسری از جمله سل، هپاتیت، تبخال و غیره می‌شود. با این حال متأسفانه هنوز تعداد زیادی از خانواده‌ها آگاهی لازم در مورد خطرات مصرف قلیان ندارند و به همین دلیل از مصرف آن توسط جوانان خود ممانعت نمی‌کنند و متأسفانه حتی گاهی اوقات با آنها همراهی هم می‌کنند. به همین دلیل به نظر می‌رسد راه‌اندازی و استمرار بسیج اطلاع‌رسانی درخصوص ارتقای آگاهی عموم از مضرات استعمال قلیان لازم است. رسانه‌ها هم در این زمینه نقش مؤثری دارند. آموزش در خانواده‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و سایر گروه‌های هدف از راهکارهای مؤثر در امر کاهش مصرف این مواد است.»

تحقیقات مختلفی هم که در این باره شده نشان می‌دهد قلیان همانند سیگار می‌تواند خطر ابتلا به سرطان، بیماری‌های قلبی، سکته، عقیم شدن، افزایش فشار خون، مشکلات بارداری، بیماری های لثه، بیماری های دندان، مسدود شدن شریان‌ها، زخم معده و آب مروارید چشم را افزایش دهد. نکته مهم این‌که در قلیان مواد سمی حاصل از سوختن زغال به دود آن افزوده می‌شود که به همین دلیل بیماری‌زایی دود حاصل از کشیدن قلیان به مراتب از دود سیگار بیشتر است و هر پکی که به قلیان زده می‌شود تقریباً 40 برابر یک پک سیگار، دود به ریه فرد می‌رساند و از طرف دیگر به دلیل درجه حرارت بسیار بالای ناشی از اشتعال زغال، مواد سمی و سرطانزای بیشتری به وجود می‌آید. میزان ترکیب سمی منوکسید کربن در قلیان هم حدود 10 بار بیشتر از سیگار است. از طرفی مقدار نیکوتین موجود در یک وعده کشیدن قلیان با مقدار نیکوتین موجود در یک بسته کامل سیگار برابری می‌کند.

در دود سیگار حدود 4هزار ترکیب شیمیایی شناسایی شده است که تحقیقات نشان داده بیش از 50 مورد آنها سمی است. تقریباً تمامی 50 ماده سمی موجود در دود سیگار هنگام کشیدن قلیان نیز تولید شده ضمن اینکه میزان منوکسید کربن، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی سرطانزا که از زغال یا مواد تشکیل‌دهنده قلیان متصاعد می‌شود به مراتب اثرات سوء بیشتری نسبت به سیگار ایجاد می‌کند، هر چند مصرف سیگار ساده‌تر و شیوع آن بیشتر از قلیان است اما میزان منوکسید کربن وارد شده به بدن انسان در اثر ‏استعمال ‏قلیان 6 برابر سیگار و میزان ‏عامل سرطانی آن 46 برابر بیشتر از سیگار است.

با همه اینها آیا باز هم معتقدید قلیان یک تفریح کم خرج و سالم است؟

قلیان‌کش‌‌ترین‌ها کدامند؟
به نظر می‌رسد که قلیان کشی در میان شماری از مردم جا افتاده‌‌تر و عادی‌تر از شماری دیگر است و آمارها هم این را می‌گویند. آمار‌هایی که استان‌های بوشهر، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، فارس و خراسان رضوی را پر مصرف‌ترین و ایلام و زنجان را کم مصرف‌ترین استان‌ها معرفی می‌کند و هشدار بهزاد دماری، رئیس واحد بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت را در پی دارد: «این آمار‌ها رو به افزایش است و ضرورت دارد همانند اداره راهنمایی و رانندگی که روزانه تعداد تلفات جاده‌ای را اعلام می‌کند، جهت حساس‌سازی مردم، ماهانه تعداد مرگ‌های ناشی از دخانیات را نیز اعلام کنیم.»

4 تفریحی که فاصله جوانان را با مرگ و نیستی کم می‌کند
شیوع مصرف قلیان در جامعه و محبوب شدن این وسیله خطرناک تا جایی پیش رفته که نگرانی پزشکان را برانگیخته و حدود یک ماه قبل بیش از چهار هزار نفر از ‏چهره‌های سرشناس حوزه سلامت کشور طی نامه‌ای به رئیس جمهوری با ابراز ‏نگرانی از مصرف بی‌رویه قلیان و سونامی سرطان ناشی از آن درخواست کردند براساس قوانین ‏جلوی گسترش روز افزون این پدیده خانمانسوز گرفته شود.

آنها این نامه را نوشتند که نگرانی خود را بروز دهند و از بالاترین مقام اجرایی کشور بخواهند در این زمینه تدبیری بیندیشد تا شاید بتوان از روند رو به افزایش گرایش به سمت مصرف قلیان در جامعه جلوگیری کرد.: سرعت رشد ابتلا به سرطان در کشور به شکل قابل توجهی افزایش یافته و کشور ما ‏بالاترین ‏روند رشد ابتلا به سرطان را در ‏دنیا داراست، 30 تا 35 درصد علت سرطان‌ها به عوامل خطری باز می‌گردد که ‏علت اصلی آن ‏دخانیات است و 30درصد مرگ‌های ناشی از سرطان به‌طور مستقیم با ‏دخانیات در ارتباط است، هر چند مبارزه ‏با دخانیات به یک ‏خواست جهانی بدل گشته و حتی قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات در کشور تصویب و ‏ابلاغ ‏شده است، اما متاسفانه ‏گام‌های عملی و متقنی که توانسته باشد مانعی بر توسعه مصرف سیگار و قلیان در کشور ‏بویژه در بین جوانان باشد، هنوز مورد ‏انتظار خیر ‏خواهان عرصه سلامت کشور است. قلیان تفریحی است که هر روز ‏فاصله جوانان را با مرگ و نیستی کمتر می‌کند و ‏آنان را به ورطه فلاکت می‌کشاند.

شاگرد قهوه خانه چی باز هم سرو کله‌اش پیدا می‌شود، با دو قلیان نعنایی و قوری و همان بند و بساط مخصوص پای قلیان. مشتری‌های جدید آمده‌اند. چند پسر نوجوان که می‌خورد دبیرستانی باشند اما از آن حرفه ای‌ها هستند. آنقدر آمده‌اند که با شاگرد قهوه چی رفیق شده‌اند. با آنکه قهوه‌خانه خیلی شلوغ است، شاگرد قهوه چی که پسرها قاسم صدایش می‌کنند،‌ چند دقیقه‌ای روی تخت می‌نشیند و کنار پسرها دود حلقه می‌کنند و می‌خندند. شاگرد قهوه چی از همه وارد‌تر است و به نظر می‌رسد لااقل اینجا برای خودش استادی می‌کند نه شاگردی. چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد که رفقا را می‌گذارد و به سر کارش باز می‌گردد. مشتری‌های جدید آمده‌اند.
 

محمد جانبلاغی کارشناس ارشد روانشناسی بالینی